Iron Curtain Trail: fietsen langs het IJzeren Gordijn

Op de Elbe glijdt een zwaarbeladen duwvaartkonvooi voorbij. De hemel boven de uiterwaarden is zwaar en dreigend, er hangt regen in de lucht. De sfeer past bij de sombere betonnen toren op de dijk. Een oude wachttoren van de DDR-grenstroepen, type BT 9, vierkant model. Een relict van de Koude Oorlog, toen op de dijk de grens tussen Oost- en West-Duitsland verliep. Aan West-Duitse kant stond een slagboom en een bord ‘Halt! Grens!’ Aan Oost-Duitse kant waren er hoge metalen hekken en wachttorens, waakhonden en zoeklichten, mijnenvelden en schietautomaten, geïnstalleerd door het DDR-regime om de vlucht van de eigen bevolking naar het ‘Westen’ te verhinderen.

De DDR-grens maakte deel uit van het ‘IJzeren Gordijn’, dat dwars door Europa verliep en het communistische ‘Oostblok’ van het kapitalistische ‘Westen’ scheidde. Met het einde van het Warschaupact viel ook het Gordijn. Opdat het niet in vergetelheid zou raken, werd de Iron Curtain Trail ontworpen, een enorme Europese fietsroute langs het IJzeren Gordijn – van de Barentszzee tot de Zwarte Zee. Ik volg de Deutsch-Deutscher Radweg, het deelstuk langs de voormalige Duits-Duitse grens, van Lübeck tot het vroegere drielandenpunt (BRD–DDR–Tsjechoslowakije) bij Hof.

Gebied vol leven

Kilometerslang rol ik door de uiterwaarden van het Biosfeerreservaat van het Nedersaksische Elbedal. Hier leven zeldzame diersoorten zoals de otter. Ook de bever is terug. Bij de ooievaars en blauwe reigers, die naast de dijk hun maaltijd bijeensprokkelen, ben ik al lang de tel kwijt geraakt. Het behoud van het natuurgebied is ironisch genoeg de ‘verdienste’ van het DDR-regime. Tijdens de Koude Oorlog was het grensgebied verboden terrein. Omdat er niemand kwam, kon de natuur zijn gang gaan. Zo ontwikkelde zich in de schaduw van de DDR-wachttorens overal langs de Duits-Duitse grens een unieke flora en fauna. Na de Duitse eenwording ontstonden in de vroegere sperzone 150 natuurgebieden, waaronder drie biosfeerreservaten en het Nationaal Park Harz, verbonden door de zogenaamde ‘Groene Band’. Uit een strook land waar de ooit de dood overal op de loer lag, ontstond een gebied vol leven.

Operatie ‘Ongedierte’

De snelboten van de DDR-grenswachten zijn al lang vervangen door kleine veerpontjes. Op de dijk heerst een gezellige drukte: de Duits-Duitse fietsroute is hier immers identiek met de populaire Elberadweg. Ik vergaap mij aan de mooie vakwerkhuizen van Boizenburg, steek de Elbe over en snuif de sfeer op van het oude Bleckede. Langs de Elbe herinnert op het eerste gezicht niet veel meer aan de vroegere grens. Maar toch zijn er nog wel sporen…

Bij Darchau herinneren een hoop bakstenen en een kleine expositie aan het gesloopte DDR-grensdorp Vockfey. In juni 1952 werden de dorpelingen verzocht ‘binnen de 48 uur op te krassen.’ De inboedel was op de wachtende vrachtwagen te laden, het achtergelaten vee werd door de staat ingepikt en in een van de collectieve boerderijen ondergebracht. De boerderijen van de gedeporteerden werden met de grond gelijkgemaakt. Een lot dat de mensen van Vockfey deelden met duizenden grensbewoners die door het DDR-regime als ‘onbetrouwbare elementen’ werden beschouwd. Alleen in 1952 werden 9.000 mensen gedeporteerd in het kader van een operatie met de ontzettend grove naam Aktion ‘Ungeziefer’ – Operatie ‘Ongedierte’. In de loop der jaren zouden tientallen dorpen worden uitgewist.

In Dömitz stuit ik op de ruïne van een kolossale spoorbrug. Gebombardeerd door de Amerikanen in 1945 en nooit meer herbouwd. Het DDR-regime was immers niet geïnteresseerd in de hervatting van het treinverkeer naar het ‘Westen’. In Schnackenburg keer ik de Elbe de rug toe – en beland in een andere wereld. Uitgestrekte akkers ontrollen zich tot aan de horizon. Verlaten dorpen schuiven voorbij. Overal staan huizen en boerderijen te koop, de ontvolking in deze uithoek van Saksen-Anhalt is schrijnend. Ik rol over smalle wegen, gezoomd door lange rijen fruitbomen. Appels en pruimen verrotten op de weg, geoogst wordt al lang niet meer. Ik kan niet aan de verleiding weerstaan en pluk een handvol blauwe pruimen. Ze zijn sappig en smaken heerlijk. Gretig hap ik toe. Ik heb er al een dozijn achter de kiezen wanneer ik vanuit een ooghoek ‘iets’ ontdek: in het vruchtvlees kronkelt een worm. Een vluchtig onderzoek van de resterende vruchten leert dat het merendeel ook bewoond is. De pruimentijd is voorbij.

Perfect bewaarde grens

Aan de rand van Hötensleben lees ik: ‘Hier was Duitsland en Europa tot en met 19 november 1989 om 7:50 uur verdeeld’. Zulke borden heb ik al vaker gezien. Zonder hun aanwezigheid zou je dikwijls niet eens merken waar de grens vroeger lag. Maar in Hötensleben is dat anders. Want hier bleef een aanzienlijk deel van de DDR-grensinstallaties intact bewaard. Zelfs de hoge ‘veiligheidsmuur’, die de bewoners van Hötensleben het zicht op de nabije grens nam, staat nog overeind. Net als de lange rij stalen obstakels, die moesten verhinderen dat de grenswachters zelf op het idee zouden komen met hun patrouillevoertuig tot aan de grensmuur te rijden en eroverheen te springen. Het DDR-regime liet niets aan het toeval over…

Op de eindeloze velden rijden maaidorsers heen en weer. De zon brandt, schaduw is zeldzaam. Ook de zuidenwind brengt geen afkoeling. Je zou net zo goed in de sauna een ventilator kunnen laten draaien. Aan de horizon tekent zich een donkere, hoge kam af: de Harz. De Duits-Duitse grens liep dwars over het bosrijke middelgebergte. En dat zullen mijn kuiten weldra geweten hebben. Tijdens de afdaling verraden een schrille fluittoon en zwarte rook, die boven het bos uitstijgt, de nabijheid van de Brockenbahn. Een uitstap met de stoomtrein naar de top van de Brocken is vandaag razend populair. Tijdens de Koude Oorlog was de hoogste berg van Noord-Duitsland voor normale stervelingen volslagen onbereikbaar. Wat zich daar afspeelde was streng geheim: op de Brocken hadden zowel de Russische militaire inlichtingendienst (GRU) als het Oost-Duitse Ministerie voor Staatsveiligheid (Stasi) krachtige afluisterapparatuur opgesteld.

In Sorge voert mijn weg over het terrein van het Freiland-Grenzmuseum, waar een parcours met infopanelen het barbaarse grensbeveiligingssysteem veraanschouwelijkt. De metalen hekken zien er verbluffend nieuw uit. Ze werden vervaardigd uit strekmetaal, gegalvaniseerd staal met scherpe randen, zodat potentiële vluchtelingen zich bij het klimmen mooi de vingers zouden openrijten. Het Nirosta-staal was een kwaliteitsproduct en werd geleverd door… de Bondsrepubliek. De transactie liep via Zweden. Met de nodige vloeken duik ik het bos in: fietsen op de geperforeerde betonplaten van de voormalige Kolonnenweg is geen sinecure. Bergop is lastig, bergaf een ramp.

Timmerman

Duderstadt verrast met een enig mooi stadhuis, de thermometer met recordwaarden tot 40 °C. Hitte en heuvels sluiten een rampzalige alliantie. Mijn waterverbruik neemt groteske vormen aan. Gisteren zat ik aan tien liter... In Burgwalde sta ik op het punt de handdoek in de ring te gooien. Doch het geluk is aan mijn zijde.

In het Thüringer dorpje wordt het jaarlijkse Brunnenfest gevierd. Bij een ijskoud pilsje haalt Guido herinneringen aan de val van het ‘IJzeren Gordijn’ op. De timmerman werkte in Hohengandern, in de ‘sperzone’, alleen toegankelijk met een speciaal pasje. Elke dag reed hij van Burgwalde via Arenshausen naar Hohengandern. Daar rechtsaf, een zijstraat in. Rechtdoor rijden was geen optie, want daar was de grens. Witzenhausen, iets verderop, in het ‘Westen’, was helemaal onbereikbaar. De maan leek dichterbij! ‘En dan kon je van de ene dag op de andere in Hohengandern op de B80 ineens gewoon rechtdoor rijden’, lacht hij hoofdschuddend en stopt mij nog twee flessen water toe. Ik zal ze nodig hebben.

In Werleshausen bereik ik het dal van de Werra. In de schoot van de rivier verbergen zich knusse vakwerkdorpen, boven de beboste hellingen verrijzen stoere burchten. Kort voor Bad Sooden-Allendorf word ik weer ingehaald door het ‘IJzeren Gordijn’. Ook in het Grenzmuseum Schifflersgrund staat nog een fors stuk overeind. Doch wat mij raakt, is het kleine kruis uit berkenstammetjes. Opgericht ter herinnering aan Heinz-Josef Große, 34 jaar, doodgeschoten op de vlucht.

Op 29 maart 1982 reed hij met zijn voorlader tot aan het grenshek, hief de schepbak over het drie meter hoge hek en sprong. Slechts een paar stappen scheidden hem nog van de vrijheid. Toen weerklonken schoten. Große viel, getroffen door acht kogels uit een Kalasjnikov. Hij bloedde dood, pal voor de neus van drie West-Duitse douaniers. Zij stonden machteloos, want de man bevond zich nog steeds op DDR-grondgebied. De voorlader van Große staat nu in het museum. Een expositie toont met welke vaak ingenieuze hulpmiddelen mensen de vlucht naar het ‘Westen’ waagden. Een vlucht, die velen met hun leven betaalden. Ze liepen op een mijn, werden geveld door schietautomaten of stierven in een kogelregen. Tot duizend vluchtelingen kwamen vermoedelijk om het leven.

Een goede nacht

Terwijl ik vanuit Heringen omhoog klim, kleurt de hemel inktzwart. Er zit een stevig onweer aan te komen. Tot overmaat van ramp raak ik boven de weg kwijt. Terwijl de donder al over de heuvels rolt, sta ik enigszins verbaasd op het erf van een boerderij in een godvergeten uithoek van Hessen. Dat ziet er niet goed uit, denk ik, maar dat is buiten Susanne en Bernd gerekend. ‘Nee, jij gaat nergens meer heen!’ De eigenaren van paardenboerderij Füllerode dulden geen tegenspraak. In de halfopen schuur wordt snel een bed opgemaakt. Plotseling staat een dampende pizza op tafel. En een biertje. En zelfgemaakte brandewijn, vlierbes. Na diverse nachten in benauwde hotelkamers slaap ik voor het eerst echt goed.

In Philippsthal buig ik het stille Ulstertal in. Een brok ongerepte natuur met reeën, vossen en ijsvogels. Maar in Point Alpha, wat verderop, duikt de sombere schaduw van het Gordijn weer op. Aan de Hessische kant van de grens bedreven de Amerikaanse strijdkrachten hier een van de belangrijkste observatieposten in Europa, op amper 200 meter van de uitkijktoren van de DDR-grenstroepen, in Thüringen. Nergens zaten de twee tegenstanders in de Koude Oorlog elkaar zo dicht op de huid.

Doden vluchten niet

Na de ontspannende rit langs de Werra en de Ulster valt het niet mee om weer de heuvels in te trekken, maar zo verliep nu eenmaal de grens. In de Rhön bereik ik ook het hoogste punt van de route: 800 meter. Wat verderop volgt nog een superlatief: Ummerstadt, in Thüringen, was de kleinste stad van de DDR. Er woonden maar 527 mensen. De vakwerkhuizen zijn piekfijn gerenoveerd. Het marktplein met het stadhuis en de fontein is een pareltje. Hoe de buurdorpen Erlebach en Billmuthausen er uitzagen, valt moeilijker te zeggen. Ook deze dorpen werden met de grond gelijkgemaakt. Erlebach is geheel verdwenen. In Billmuthausen bleef alleen de transformatortoren bewaard, die voor de DDR-grenstroepen van nut was. En de begraafplaats – bij de doden bestond geen vluchtgevaar meer…

In Prex rol ik via een bruggetje over een klaterende beek Tsjechië binnen, gewoon zo. Alleen een woud van borden herinnert aan het drielandenpunt uit de Koude Oorlog, toen West- en Oost-Duitsland hier aan het toenmalige Tsjechoslowakije grensden. Hier eindigt de Duits-Duitse fietsroute, maar de Iron Curtain Trail loopt gewoon lekker door. Nog duizenden kilometers, helemaal tot aan de Zwarte Zee…