Fietsroute langs de Oude Hollandse Waterlinie

Het is een mooie dag als we Woerden verlaten. De vroege zon werpt lange schaduwen. In het Brediuspark sport een grote groep vrouwen. Het weekend is begonnen. Al snel fietsen we door de polder. Strakke sloten, groene weiden. Een koe schuurt haar kop over de rug van een ander. Totale vrede.

Hoe anders was het hier in december 1672. Toen dreigde de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden door de Fransen onder de voet te worden gelopen. In arren moede had stadhouder Willem III opdracht gegeven de polders onder water te zetten, van Muiden aan de Zuiderzee tot Heusden in Noord-Brabant. Een tactiek die werkte, tot die fatale dag van 28 december. Dagenlange vorst veranderde het water in ijs en de Fransen, 8000 man sterk, trokken vanuit Woerden door naar het regeringscentrum in Den Haag…

Voordat we het oorlogsgebied afrijden, bezoeken we eerst de plaats die bekend staat als de meest gemiddelde van Nederland. Dat komt erop neer dat het ons gemiddeld heel goed gaat want op deze zonnige dag puilen de terrassen op het Kerkplein uit en er wordt volop gewinkeld. Maar bij dat alles is Woerden ook nog eens een mooi stadje, met zijn singels die het verleden als vestingstad verraden, met zijn Voorstraat en zijn Kruisstraat en zijn Rijnstraat – tot 1960 stroomde hier nog de Rijn doorheen maar dat vond men toen niet langer wenselijk.

In het laatgotische Stedehuys, met een voorgevel om te zoenen, maken we kennis met het Romeinse verleden van castellum Laurium zoals Woerden toen heette. Daarvan getuigt onder meer een ter plaatse gevonden bronzen paradehelm, getooid met de kop van een adelaar – wat een fier voorwerp! Maar onze aandacht wordt vooral getrokken door een schilderij waarop te zien is dat Woerden al eerder, in 1575, als een eiland dobberde in onder water gezette, geïnundeerde, polders. Toen waren het de Spanjaarden die, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, de opstandige Lage Landen onder de duim probeerden te houden.

Gedroomd

Met andere woorden, het inunderen van polders om de vijand buiten te houden dateert al van ver vóór het werkelijk inhoud geven aan de Oude Hollandse Waterlinie, in de jaren 1672 en volgende. De tactiek had tegen de Spanjaarden in zoverre succes dat zij er niet in slaagden Woerden binnen te dringen waarop ze een beleg begonnen dat een jaar zou duren. Maar ook dat beleg zou vruchteloos blijken. Over water wisten medestanders uit Gouda de stad toch te bevoorraden. Toen dat niet meer lukte, was er het Wonder van Woerden – door een extreem hoge waterstand bulkte de Rijn plotsklaps van de vis, meer dan genoeg om de hongerige inwoners te voeden. Dat moest wel het werk van God zijn, immers, wat had de Lutherse predikant Jan Saliger de Spanjaarden gezegd? ‘Laat uw vijandige houding varen, want u strijdt tegen God en Zijn Woord, tegen mensen aan wie God de zuivere kennis van het zuivere Evangelie heeft gegeven".

Als we via het Brediuspark de stad verlaten, waaiert het landschap binnen een paar bochten volledig open. Hier vond in oktober 1672 de Slag aan De Kruipin plaats, een jammerlijk mislukte poging om Woerden uit handen van de Fransen te bevrijden. Resultaat: tweeduizend doden aan Franse kant, achthonderd aan de onze! Over de Van Teylingenweg rijden we zo het Groene Hart binnen – het gedroomde Holland zoals we dat vanuit de lucht kennen, met zijn keurig verdeelde groene kavels en kaarsrechte sloten. Schoon en opgeruimd en dat al eeuwenlang, zo oud is dit landschap. Nog mooier wordt het als we even later Kamerik binnenrijden – een smalle gracht met aan weerszijden bomen waaronder vriendelijke huizen staan. Nabij de Grote Kerk schuifelt een oude man naar binnen, het is zaterdagochtend, iedereen rust.

In het Rampjaar 1672 – bekend onder de alleszeggende woorden ‘Het volk redeloos, de regering radeloos en het land reddeloos’ – stond ook Kamerik onder water. Nog een heel precies werkje want te weinig water helpt niet, te veel water is te bevaren dus kwam men uit op veertig tot vijftig centimeter. Het zegt natuurlijk alles over de samenhangende staat van de vaderlandse waterhuishouding dat men daartoe in staat was, over zo’n groot gebied gecontroleerd water binnen te laten. Wat overigens niet door iedereen werd toegejuicht, met name van de kant van de boeren bestond, om begrijpelijke redenen, veel verzet. Zo trokken zomer 1672 grote aantallen boeren ‘met vliegende vaendels ende slaende trommelen’ Gouda binnen om de regenten te dwingen de sluizen weer te sluiten.

Eend

De kilometerslange Van Teylingenweg brengt ons naar Woerdense Verlaat – verlaat in de betekenis van sluis. Tegen het hout van een schuurtje staan een paar geiten op te warmen in de zon. Totale rust, totale stilte. Hoe anders was het destijds! Toen speelde deze plek, verloren in de ruimte van het vlakke land, een doorslaggevende rol in het voortbestaan van de republiek. Op 21 juni 1672 verordonneerde Willem III het openen van de sluisdeuren waarna het water uit de Grecht vrijelijk de polders noordwestelijk van Woerden instroomde. Het verleidde de Franse opperbevelhebber Luxembourg tot de opmerking: ‘Ik vrees dat ik de dijk aan de overkant nooit zal bereiken. Tenzij ik verander in een eend.’ Natuurlijk deden de Fransen een poging de sluis weer in handen te krijgen, maar zij werden teruggeslagen, onder andere doordat ze vanaf het water werden beschoten, vanaf zogenaamde uitleggers - platboomvaartuigen, bewapend met donderbussen en snaphanen.

Kort na Woerdense Verlaat duiken we de Hollandsekade op, een fietspad langs de Nieuwkoopse Plassen, tussen de petgaten en legakkers door, dit alles het resultaat van de vervening eeuwen terug. We zien aalscholver en fuut en een vlucht brandganzen – wat een schoonheid is dat toch, met zijn askleurige verenkleed. De Hollandsekade, vereeuwigd door de schrijver Koos van Zomeren die hier met Rekel liep, zijn hond waarover hij een prachtig boek schreef, Het complete Rekelboek. Bij Lusthof De Haeck stappen we af voor een wandeling door het bos – nat en vochtig, met veel berken en de lijsterbes die dieporanje kleurt. Ook zien we zwarte vlierbessen en het heldere rood van de bessen van de Gelderse roos.

De Hollandsekade leidt ons uiteindelijk naar ‘de overkant’ waarover maarschalk Luxembourg het had, de Meijekade – de keerkade die ervoor zorgde dat de polders noordwestelijk van Woerden onder water bleven staan. Hij volgt de Meije, een veenstroompje dat lustig zuidwaarts stroomt, richting Oude Rijn, overschaduwd door opgeschoten wilgen en populieren waaronder hier en daar een langhuisboerderij. Er is amper verkeerslawaai. Alleen een vliegtuig hoog in de lucht verraadt dat we ons midden in de Randstad bevinden, onbegrijpelijk eigenlijk, slechts vijftig kilometer van het gedoe in Den Haag.

Een drama

Terug naar 28 december 1672. Wat gebeurde er toen? Het had een paar dagen gevroren, precies waarop de Fransen al maanden zaten te wachten. Sterker, al in oktober gingen geruchten dat de tegenstanders bezig waren met het smeden van schaatsen en sleden. De geïnundeerde polders waren immers maar op één manier over te steken, in de winter als alles dichtgevroren lag. Daarbij komt dat Willem III een grote fout had gemaakt door met het grootste deel van zijn leger naar het zuiden te trekken om daar gemene zaak te maken tegen de Fransen. Voor maarschalk Luxembourg was het dus nu of nooit en ook al vielen op die bewuste dag natte sneeuwvlokken, vanuit Woerden stuurde hij achtduizend manschappen, negenhonderd paarden en veertig karren het ijs op richting Meijekade, aan de overkant van de waterlinie/ijsvlakte.

Dat had–ie dus niet moeten doen. Die natte sneeuwvlokken verrieden de naderende dooi en nog voordat ze de overkant hadden bereikt, moesten paarden en karren rechtsomkeert maken. Erger, de vijfduizend man die voortgingen, kwamen drijfnat, verkleumd en gebroken aan op de Meijekade, en sommigen verdronken – mind you, de meeste mensen in die tijd konden niet zwemmen. Het werd kortom een drama, en het is zou je kunnen zeggen aan de invallende dooi te danken dat we uiteindelijk kunnen spreken van het koninkrijk Nederland.

Aan het eind van de Meijekade wacht Zwammerdam waar we ons intens tevreden neerlaten op het terras van grandcafé ’t Geluk, aan de Molenstraat. Thee, appelgebak, een enkele passant die vriendelijk knikt, nee, het leven is goed hier, rond het Plein en de Brugstraat en de Kerklaan, met hun klok- en halsgeveltjes. ‘Ik ben gisteravond te diep door het glaasje gezakt’, zegt een man, zonder al te veel spijt want hij is alweer aan het bier en dat terwijl het nog maar drie uur is. Ook gezien: een huis met daarop een groot verkeersbord: ‘Situatie gewijzigd’ en daaronder een ooievaar met een baby in zijn bek. Zwammerdam – daar is geluk nog heel gewoon!

Kluwen

Op de terugweg volgen we de Rijndijk wat echtgenote Det er niet van weerhoudt om te vragen: ‘Is dat nou de Rijn?’ Ergens begrijp ik haar wel want veel stelt die Oude Rijn niet voor en aan een uitleg hoe dat nou precies zit met Oude Rijn en Kromme Rijn en Nederrijn en Vaartsche Rijn en Leidse Rijn begin ik niet eens, daar is amper een touw aan vast te knopen. Een kluwen van waterlopen, dat is Nederland en in een kluwen loop je vast. Net als de Fransen destijds!

Dit verhaal kwam tot stand in samenwerking met de Stichting Oude Hollandse Waterlinie.