Alles over teken

Het RIVM en de WUR – het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu en de Wageningen University & Research - doen al jaren onderzoek naar teken in Nederland. In verschillende gebieden in Nederland lopen onderzoekers met sleepnetten om de hoeveelheid teken te meten. En hoewel vermoed wordt dat het aantal teken al jaren aan het stijgen is, wordt dit niet bevestigd door dit onderzoek. Dit komt door de grote fluctuaties per jaar in de hoeveelheid teken dat gevangen wordt. Daarnaast spelen ook andere factoren mee. Maar het vermoeden dat er meer teken zijn, wordt daarentegen wel bevestigd door onderzoek naar de ziekte van Lyme in Nederland.

Huisartsen constateren meer gevallen van de ziekte van Lyme en dus lijkt het erop dat er in Nederland meer teken voorkomen, maar het kan ook heel goed liggen aan het feit dat huisartsen beter weten waarop ze op moeten letten. Of dat wij weten dat je met een tekenbeet naar de huisarts moet gaan. Daarnaast kan het best zo zijn dat er meer mensen door een teek gebeten worden omdat we steeds meer buiten zijn gaan recreëren.

Onderzoek

Onderzoek van het RIVM onder huisartsen naar de ziekte van Lyme laat een sterke groei zien. In 2001 hebben huisartsen bij ongeveer 12.000 mensen de ziekte van Lyme vastgesteld. In 2005 groeide dit naar circa 17.000 mensen en dat aantal is gestegen naar 25.000 in 2017 en naar 27.000 in 2018. Naast het onderzoek van het RIVM is ook Tekenrader.nl een mooi meet instrument.

Tekenradar.nl

Tekenradar.nl is de website waar particulieren een melding kunnen doen dat ze door een teek gebeten zijn. Vorig jaar werden er zo’n 8.500 meldingen gedaan waarbij de eerste helft van het jaar een sterke stijging liet zien in het aantal beten, maar dat vlakte af in de tweede helft. Gemiddeld is het aantal beten gelijk gebleven in de afgelopen vijf jaar. Het grote verschil tussen de eerste helft en de tweede helft wordt verklaard door een nat voorjaar en een erg droog najaar. Opnieuw ook hier dus sterke fluctuaties en dat maakt de teek een onvoorspelbaar beestje dat je in de gaten moet houden.

Teken in Nederland

Teken zijn er het hele jaar, maar ze worden pas actief als de temperatuur boven de 7 graden komt. In Nederland verschilt de hoeveelheid teken enorm per gebied, maar ze komen overal voor. Teken hebben een voorkeur voor gemengd loofbos met op de grond een weelderige begroeing van grassen, struikjes, varens en veel dood blad. Teken vind je aanzienlijk minder in open gebieden zoals duinen, heidevelden, de uiterwaarden en weilanden. Koplopers in het aantal besmettingen door een tekenbeet zijn de provincies Gelderland, Drenthe en Overijssel. Bedenk ook dat teken gewoon in je achtertuin voorkomen; de plek waar 1 op de 3 tekenbeten wordt opgelopen. Tekenradar.nl geeft overigens een heel mooi overzicht van de actuele stand van zaken en bovendien een tekenverwachting die tot 7 dagen vooruit gaat. Maar wat is een teek eigenlijk?

Teken

Een teek is een klein insect dat nog het meest weg heeft van een klein spinnetje. Net als een spin heeft het een lijf, een kop en acht poten. De kop heeft twee krachtige kaken. De teek die in Nederland het meest voor komt is de Schapenteek, officieel in het Latijn de Ixodes ricinus. De teek kent drie levensfases.

1) Hij begint als een eitje. De eitjes worden door volgroeide teken in de strooisellaag gelegd, zeg maar de laag waar al het gevallen blad ligt. Deze laag is relatief vochtig en warm en de ideale broedplaats voor de tekeneitjes.

2) Uit de eitjes komen larven die op zoek gaan naar eten en daar begint het probleem. Om te overleven hebben teken bloed nodig en daarom moeten ze dus op zoek naar een gastheer. Teken hebben een orgaan dat in staat is te signaleren wanneer er een ‘klant’ in de buurt komt. Hij wacht geduldig totdat er een gastheer voorbij komt en met alle macht probeert hij zijn vriend te pakken te krijgen. Larven zitten graag op kleine knaagdieren zoals muizen. Van larven hebben mensen veelal niet zoveel te vrezen omdat de zuigsnuit van de larve niet lang genoeg is om door de menselijke huid heen in een bloedvaatje te prikken. Als de larve verzadigd is, laat hij zijn gastheer los, valt terug op de strooisellaag en ontwikkelt zich tot nimf.

3) Hetzelfde spelletje vindt plaats: de nimf moet een geschikte gastheer zoeken voor zijn bloedmaal. De nimf is groter, zijn zuigsnuit langer en bloeddonoren worden nu herten, reëen, zwijnen, runderen, honden en ja, deze nimf is ook voor ons mensen een bedreiging. Als de maaltijd binnen is, laat hij zich weer op de grond vallen en vervelt tot volwassen teek. Om in staat te zijn voor nageslacht te zorgen, hebben de vrouwtjes teken nog een laatste bloedmaal nodig. De mannetjes zuigen geen bloed meer, zij hebben nog maar een taak: de vrouwtjes bezwangeren.

Broodje aap

Tekenlarven leven tot maximaal 20 centimeter boven de grond, nimfen tot zo’n 40 centimeter en een volwassen teek tot 80 centimeter hoog. Dat teken uit bomen vallen is dus een broodjeaapverhaal en ook kunnen teken niet springen.

Lyme-borreliose

Het probleem van teken is niet de teek zelf, maar een bacterie die de teek bij zich kan dragen: de Borrelia burgdorferi bacterie. Deze bacterie is de veroorzaker van Lyme-borreliose ofwel de ziekte van Lyme. Ongeveer 1 op de 5 teken heeft deze bacterie bij zich en daarom is aandacht geboden. In 2018 werden ongeveer 1.3 miljoen mensen door een teek gebeten, maar slechts 2% van deze mensen kreeg ook daadwerkelijk de ziekte van Lyme. De meeste mensen worden gebeten tussen maart en oktober.

Rode kring

Het meest zichtbare bewijs dat je door een teek gebeten bent en ook daadwerkelijk Lyme hebt, is een rode kring rond de plek waar de teek heeft gebeten. In vaktaal heet dit de Erythema Migrans. De rode vlek ontstaat meestal tussen 3 en 10 dagen na een besmetting, maar ergens binnen drie maanden kan ook. De kring is meestal ovaal van vorm en heeft een afmeting van tussen de 5 en 40 cm. Zie je een rode kring? Meteen naar de huisarts! Met een antibiotica behandeling wordt dan de ziekte bestreden en bijna altijd met succes.

Ernstige gevolgen

Bij ongeveer 90% van de patiënten blijft de ziekte beperkt tot die rode vlek. De andere 10% van de patiënten ontwikkelt klachten zoals gewrichtsproblemen, zenuwklachten, hartritmestoornissen en verlammingsverschijnselen. Van deze kleine groep mensen kan de helft zich achteraf wel zo’n rode vlek herinneren. Anderen hebben echter nooit zo’n rode vlek gezien en dan wordt de diagnose voor artsen erg lastig. Het komt voor dat pas jaren na een tekenbeet zich klachten gaan voordoen en een knappe kop die dan meteen de link met een tekenbeet maakt.

Bloedonderzoek

De enige manier om dan aan te tonen dat een patiënt Lyme heeft, is bloedonderzoek. Bij dit onderzoek wordt gekeken of de patiënt anti-stoffen tegen de Borrelia bacterie heeft aangemaakt. Zo ja, dan moet de bacterie wel in het lichaam aanwezig geweest zijn en kan de patiënt Lyme hebben. Naarmate het langer duurt voordat de ziekte bij de patiënt wordt geconstateerd, worden de gevolgen groter. In het ergste geval mondt een Borrelia besmetting uit in Chronische Lyme-borreliose waarbij de klachten af en aan komen en gaan. Ook in een later stadium van de ziekte werken antibiotica meestal wel, maar de behandelingsduur is langer en het duurt dus ook langer voordat je je weer de oude voelt. Er zijn patiënten die langdurig klachten houden.

Niet per se ziek

Overigens hoef je niet ziek te worden van de Borrelia bacterie. Er zijn mensen die antistoffen tegen de bacterie aanmaken, denk aan boswachters en jachtopzieners die vanwege hun professie veel met teken in aanraking komen, en geen enkele klacht van Lyme ziekte hebben. Sommige mensen kunnen de bacterie dus blijkbaar zelf de baas.

Teken-encefalitisvirus

Maar helaas zijn we er met de ziekte van Lyme nog niet. Door de veranderende klimatologische omstandigheden komen er ook andere teken en andere besmettingen naar Nederland. Het teken-encefalitisvirus (TBE of FSME) is al wijdverspreid in landen als Duitsland, Oostenrijk, Rusland, Centraal-Azië en Scandinavië. In Nederland is het virus voor het eerst aangetroffen in 2016 en is het beperkt gebleven tot enkele gevallen. Ook Europa breed gaat het om een beperkt aantal besmettingen. Maar toch is belangrijk dat je iets van teken-encefalitisvirus weet omdat de gevolgen ernstig kunnen zijn.

Ziektebeeld

De eerste symptomen van een teken-encefalitisvirus besmetting beginnen ongeveer een week tot 14 dagen na de besmetting. De verschijnselen hebben veel weg van griep. Hoofdpijn, spierpijn en vermoeidheid in combinatie met een verhoogde temperatuur. Deze symptomen houden ongeveer een week aan. Nu is oplettendheid geboden. Na een week kan er een hersenvliesontsteking ontstaan. Een zware hoofdpijn is een eerste aanwijzing. Een hersenvliesontsteking is niet iets om lichtzinnig over te doen en reden voor ziekenhuisopname. Tegen een teken-encefalitisvirus is geen behandeling mogelijk en een heel klein percentage van de patiënten overlijdt.

Inenten

Teken-encefalitis is een virus en daarom kan je er tegen ingeënt worden. In een aantal landen gebeurt dat ook. Ga je voor langere tijd op reis naar gebieden waar het virus voorkomt dan kan vaccineren verstandig zijn. Of het nodig is, moet op individuele basis worden bekeken. Het Landelijk Coördinatiecentrum Reizigers (LCR) en de verschillende GGD’s hebben reisadviseurs in dienst die dit doen. Neem daar dus contact mee op.

Reuzenteek

Een andere teek waar we mee te maken krijgen is de Hyalomma teek (Hyalomma marginatum) – ook wel reuzenteek. Deze naam heeft hij niets voor niets; hij is ongeveer drie keer groter dan een gewone teek. De  teek is afkomstig uit Afrika en Azië maar in juni 2019 zijn zes teken gevonden op een half uur rijden van de Nederlandse grens en in 2018 zo’n 35 in heel Duitsland. Ook heeft de Hyalomma teek zich inmiddels gevestigd in een aantal Zuid-Europese landen. Men vermoedt dat de teken via trekvogels in Europa terecht zijn gekomen. Deskundigen zijn verontrust over de Hyalomma teek omdat het er naar uit ziet dat de teek de winter in Duitsland heeft overleefd.

Net als andere teken is ook de Hyalomma teek overbrenger van ziektes. Zo kan hij een virus bij zich dragen dat de Krim-Congo-koorts veroorzaakt. Deze ziekte kan in het lichaam worden verspreid via de bloed- en lymfebanen en kan leverschade tot gevolg hebben. In enkele gevallen kan de besmetting dodelijk zijn. De teken die nu gevonden zijn zaten op paarden en van besmettingen bij mensen is vooralsnog geen sprake.

Teken beten voorkomen

Het mag duidelijk zijn: we doen er verstandig aan om de kans op een tekenbeet zo klein mogelijk te maken. De maatregelen de je kan nemen liggen eigenlijk vrij voor de hand.

• Teken zitten in begroeiing. Vermijd deze dus. Als je je houdt aan wegen en paden is de kans op een ontmoeting met een teek al heel klein.
• Draag lange kleding als je echt de natuur in gaat. Goede tip is je sokken over je broekspijpen te dragen. Ook afplakken met tape of een elastiek kan binnen kruipende teken voorkomen.
• Loop bij voorkeur in lichte kleding omdat je dan teken eerder zal spotten.
• Allemaal maatregelen die prima te doen zijn bij niet te warm weer. Op mooie zomerse dagen en hogere temperaturen lopen we liever in korte kleding. Insmeren met DEET of een middel waarin lemon-eucalyptus (Citriodiol) is verwerkt helpt ook.
• Ook is er speciale kleding verkrijgbaar waarin DEET of Permitrine – een insectwerend middel - is verwerkt.
• Eenmaal weer thuis was je je kleding op 60 graden. Dit zorgt er voor dat teken worden gedood.
• Maar de beste tip is: controleer jezelf en je reisgenoten tijdens het wandelen regelmatig op teken. Hoe sneller je er bij bent, des te makkelijker is een teek te verwijderen. En laat jezelf ook controleren, want teken zoeken bij voorkeur de zachte warme plekjes van het lichaam op. Denk hierbij aan oksels, bilnaad, achter de oren en de liesstreek. Plekken waar je zelf nauwelijks bij kan. Ga je in je eentje op pad: neem een spiegeltje mee.

Teek verwijderen

Ooit was de stelregel dat als je een teek binnen 24 uur verwijderde de kans op een Borrelia-besmetting te verwaarlozen was. Dat is niet meer zo. Wat blijft is snel verwijderen, maar een garantie dat je niet besmet wordt…

Het verwijderen van een teek kan op verschillende manieren:

• De makkelijkste en meest doeltreffende manier is de teek verwijderen met een puntig pincet, een speciale tekentang of tekenlasso. Hoe je een teek verwijdert, zie je heel mooi in de animatievideo van het RIVM.
• De vroeger gebezigde methode van een brandende sigaret of alcohol is uit den boze. Een teek schiet spontaan in de stress en loost zijn maaginhoud met de bacterie in je lijf.
• Na het verwijderen ontsmet je het wondje met 70% alcohol of jodiumtinctuur.
• Daarna is het aan te raden om de plek waar je gebeten bent met een pen te omcirkelen. Zo kan je hem goed in de gaten houden en zie je snel of er zich een rode kring ontwikkelt. Verder is het aan te raden de datum en de tijd in je agenda aan te strepen wanneer je de teken verwijderd hebt. Zeker als je niet weet hoe lang de teek al op je lichaam gezeten heeft. Mocht je geen rode kring krijgen maar pas in een veel later stadium ziekteverschijnselen die je niet kan thuisbrengen, dan heb je altijd nog die datum om op terug te vallen.

Voor zover je eigen zorgen, maar denk ook aan anderen. Meld een tekenbeet bij Tekenradar.nl. Dit is goed voor de statistieken en zo weten onderzoekers en andere buitenliefhebbers waar de meeste teken zitten en waar ze actief zijn.

Vragen, opmerkingen en tips over dit artikel? Meld ze bij gijs@outdoorguru.com