De Edelherttrail: 440 km wandelen door de natuur

Het is even wennen. Geen flapperende wandelkaart, niet speuren naar verfstrepen op bomen of verborgen paaltjes in het kniehoge gras. Geen gênante ruzies ook over de interpretatie van een Y-splitsing. Een smartphone is alles wat we nodig hebben. Daarin staat onze dagroute, een kaartje waar we op in- en uit kunnen zoomen en krijgen we op een aantal punten in het terrein informatie die we anders ongetwijfeld over het hoofd hadden gezien. POI’s, in jargon, Points of Interest. Over wild (groot en klein), over vogels, insecten, planten, het landschap en de invloed van de mens op de natuur.

De Edelherttrail is een nieuwe route die loopt van Harderwijk naar Monschau. Het eerste traject van vijf etappes tussen Harderwijk en Velp (87 km) is op het moment dat wij wandelen helemaal klaar, de andere etappes volgen later. Het idee achter de nieuwe route: lopen, kijken, ruiken, horen en beleven zoals een edelhert dat zou doen op zijn reis door de natuur. Helemaal klopt dat niet, want een edelhert (en in zijn kielzog talloze andere dieren) heeft  helemaal geen vrije doorgang, zoals wandelaars dat wel hebben. Dat was overigens wel ooit het ambitieuze plan: een groene, barrièreloze ‘corridor’ tussen de Oostvaardersplassen en de Eifel. Maar het plan bleek té ambitieus. Of de politieke onwil te groot, het is maar net hoe je er naar kijkt. In ieder geval wordt het edelhert anno 2020 nog overal tegengehouden door hekken, rasters, snelwegen en andere niet te overwinnen obstakels.

Neem de naam van de route dus niet te letterlijk, is dan ook het advies van de bedenker, Henny Brinkhof. ‘Natuurlijk volgt de route niet exact de weg die een edelhert zou volgen, dat kan ook niet. Een edelhert struint letterlijk overal doorheen, wij volgen  bestaande paden en paadjes. Maar prikkelend is het natuurlijk wél, kijken door de ogen van een edelhert.’

Schapen en heide

We hebben ons oog laten vallen op derde etappe tussen Nieuw Milligen en Hoenderloo, dwars over de Veluwe. Misschien kent u het verhaal. Ooit was de Veluwe bedekt met enorme lappen bos. Dat beeld veranderde in de 13e en 14e eeuw ingrijpend. Bomen werden in hoog tempo gekapt om plaats te maken voor heidevelden waar schapen, enorme kuddes schapen welteverstaan, konden grazen. Heide was belangrijk voor schapen, want ’s nachts, als ze op stal stonden, werden hun uitwerpselen en urine opgevangen en vermengd met heideplaggen. Die mestbrij (laten we het zo maar even noemen) werd uitgestrooid over de akkers aan de rand van de Veluwe waar zich inmiddels mensen hadden gevestigd. Naarmate de bevolking groeide, nam het aantal schapen en daarmee de graasdruk toe. Zozeer zelfs dat de hei het niet aankon en er open plekken ontstonden. Als dan het onderliggende zand ging stuiven, groeiden die plekken uit tot enorme zandwoestijnen.

Veel Veluwe was er vijfhonderd jaar later dan ook niet meer over. Tot de uitvinding van de kunstmest (in de negentiende eeuw, door Justus von Liebig) de heide opeens overbodig maakte. Schapen werden bedankt voor hun diensten, de heide werd ‘nutteloos’. Bos werd weer aangeplant, in enorme hoeveelheden, door de Heidemaatschappij en Staatsbosbeheer vooral. Het stuivende zand werd bedwongen! Het aangeplante bos was overigens vooral ook nodig als ‘stuwhout’ voor de hongerige mijnen in Zuid-Limburg en het Ruhrgebied die toen op volle toeren draaiden. Gelukkig waren er tegelijkertijd private partijen en particuliere instellingen die de waarde van de natuur wél inzagen en grote stukken grond aankochten. Anton Kröller bijvoorbeeld. Maar ook Natuurmonumenten en het Geldersch Landschap. Kröller en Prins Hendrik (echtgenoot van koningin Wilhelmina) haalden naast zwijnen en moeflons ook weer edelherten terug naar de Veluwe, want door voedselarmoede en overbejaging was er vrijwel geen wild meer over. Om te voorkomen dat de dieren zouden ontsnappen, werden rasters geplaatst. Pas nu begint men langzaam, waar het kan, met het weghalen van die rasters om het leefgebied van de dieren groter te maken en uitwisseling van kuddes te stimuleren.

Kootwijkerveen

Onze app strooit inmiddels met de eerste boeiende informatie. Aangevreten hulst bijvoorbeeld, lezen we, duidt op de aanwezigheid van edelherten. Die zijn dol op vooral de jonge blaadjes, ondanks de hinderlijke stekels. Een klein gebleven hulstboom duidt op vraat, want hulst dat niet wordt aangevreten wordt veel hoger. Leuk, wisten we niet. 
Het duurt overigens even voor we de natuur ook echt in onze vezels gaan voelen, want de provinciale N344 zorgt in het begin voor ruis. Pas na een dikke kilometer wandelen overstemt het opgewonden gekwetter van vogels het geraas van de auto’s. De route is verrassend afwisselend. In plaats van de geijkte brede paden die wandelaars al snel nemen, leidt de app ons via soms schoenbrede sluippaadjes.

Het Kootwijkerveen dient zich al snel aan. En weer geeft de app geeft ons houvast. Het Kootwijkerveen is een nog levend hoogveen dat één mm per jaar groeit en op sommige plekken wel twee meter dik is. Een plek ook waar de mens nadrukkelijk heeft ingegrepen. Soms moet dat om de natuur te redden. Want het veen is decennialang ontwaterd en droogde uit. Dankzij Staatsbosbeheer is het water én het hoogveen teruggekomen en daarmee de insecten, vogels en bijzondere planten en bloemen. Klokjesgentiaan bijvoorbeeld. En zonnedauw. Maar ook de adder en de ringslang. 

Een perfecte plek voor een eerste koffiepauze, zittend op een ongevallen boom aan de rand van een rimpelloos ven. Om al dat moois om ons heen in stilte te bewonderen. Kwakende kikkers, dansende libellen, levendbarende hagedissen die wegschieten onder een steen. De natuur leeft volop. Er gebeurt van alles, maar je ziet het alleen niet altijd. Noem het bewustwording. Of betrokkenheid bij je omgeving. En betrokken zijn we volop. We redden onderweg talloze meikevers die hulpeloos op hun harde schildje liggen te tollen, wachtend op een wisse dood. Voer voor een vogel op zoek naar een lekker hapje. Of eten vogels geen meikevers? Daar rept de app dan weer niet over. Met een stokje draaien we ze voorzichtig op hun rug waarna ze slaapdronken weg waggelen om daarna hun vleugels te spreiden en op te stijgen. De wijde wereld in. Zonder grenzen. Zij wel. Vliegende herten bestaan ook, bedenken we.

Jeneverbessen en ecoducten

Na een kilometer of vier steken we de drukke A1 over. Edelherten kunnen dat een paar honderd meter verder ook, ze hebben hun eigen, natuurlijke oversteek. Gelukkig worden in Nederland steeds meer ecoducten gebouwd. Het zijn onmisbare schakels in de vrije doorloop van wild en andere beesten van het ene naar het andere leefgebied. Onze route slingert verder over en door nog bruine heidevelden, machtige zandverstuivingen, frisgroene bossen en vochtig veen. Kwetsbare gebieden worden afgebakend met bordjes verboden toegang. En terecht. Wist u dat ze kwetsbare plekken in België ‘Gevoelige plekjes’ noemen? Staat niet in de app, wel leuk om mee te pikken.

Het Kootwijkerzand ontvouwt zich aan ons als een immens podium. We zijn hier vaker geweest, als kind al, maar het blijft een onverminderd machtig, woest en imposant gebied. Met het opvallende gebouw van Radio Kootwijk als grote blikvanger. Deze zender stuurde vanaf 1923 voor het eerst radiosignalen naar Nederlands-Indië. Een gebouw barstensvol geschiedenis, een prachtig verhaal ook. Maar vooral: gaat dat zelf zien!

Boompieper en geelgors

Het Kootwijkerzand is met maar liefst 700 ha de grootste actieve zandverstuiving van West-Europa. Gewoon in Nederland! Het is een klein restant van een door mensen gemaakte woestijn die hondervijftig jaar geleden de halve Veluwe bedekte. Een herinnering vooral ook aan een ecologische ramp, die laat zien waartoe overbegrazing kan leiden. Het heeft een weids, golvend en prachtig open natuurgebied opgeleverd. De app beschrijft wat we allemaal kunnen zien als we goed kijken. En hoe het Kootwijkerzand is opgebouwd. Met korstmossen die het zand weer vastleggen. En jeneverbessen, vrij zeldzaam in Nederland. 

De natuur is vol vogelgeluiden. We vinden het best lastig de verschillende concerten van elkaar te onderscheiden. Natuurlijk, de koekoek en de specht zijn makkelijk. Maar de rest? ‘Geelgors, boompieper en roodborsttapuit,’ horen we dan naast ons. We kijken opzij, een vogelaar met een joekel van een verrekijker. Achter elkaar somt hij de vogels op die te horen zijn. Hij geniet volop van de aandacht van zijn gezelschap. Ook nog een edelhert van dichtbij gezien, laat hij ons weten. Hij wel. 

En dan, ja! Of nee. Geen edelherten, maar everzwijnen in de diepte verscholen in het struweel. Best zeldzaam overdag. Het is een familie, wroetend in de aarde. Drie kleintjes met de ouders er dicht omheen. Even verderop graast een schaapskudde de opgroei tussen de heide weg. Wrang eigenlijk. Schapen gaven de Veluwe ooit kleur. Toen moesten ze verdwijnen omdat ze overbodig werden, mochten weer terugkomen omdat ze nu eenmaal bij de Veluwe hoorden (nostalgie!) en lijken nu weer het onderspit te delven omdat het geld op is. 

Usain Bolt

Wat een heerlijke struindag. Veel kruip-door-sluip-door, over paadjes die we zelf nooit gevonden zouden hebben. Over de prachtig golvende Hoog Buurlose Heide waar sinds 2016 wisenten in een afgerasterd gebied grazen. Een vrij zeldzame gast, die ooit ook in Nederland leefde, maar in het wild teruggedrongen is tot de oerbossen van Polen en Wit Rusland. Hij oogt sloom, de wisent, maar vergis je niet.  Ze kunnen een topsnelheid van 60 km p/u bereiken. Dat halen wij van ze lang zal ze leven niet. Zelfs Usain Bolt is met zijn 43 km/pu kansloos. 

Heide en zand maken langzaam plaats voor bos. We naderen Hoenderloo, maar doorkruisen eerst nog het prachtige stille Hoenderlose Bos met machtige beukenlanen. De app wijst ons op zoelplekken: plaatsen waar wilde zwijnen zich in de modder wentelen en vervolgens met hun huid langs bomen schuren. Je herkent de plekken makkelijk, als je het weet. Modder op de bomen, grote gaten in de grond. Een behoorlijke chaos eigenlijk. Blijkbaar verstoren we een modderbad: een everzwijn komt op vijf meter voor onze neus opeens uit de struiken zetten. Als hij ons opmerkt, houdt hij halt, het imposante lijf gespannen, de ogen op ons gericht. Stokstijf blijven staan, zo hebben we ooit gelezen. En dat doen we dan maar. Dan besluit hij door te kuieren en verdwijnt ritselend in het bos. Adembenemend!

We lopen Hoenderloo binnen. Het zou aantrekkelijk zijn om voor een warm bed en een overvloedige dis te kiezen en morgen verder te lopen. Maar we moeten ook wat bewaren voor later.  Voorzichtige conclusie na één dag Edelherttrail: we hebben kaart, noch routebeschrijving, noch natuurgids gemist. We konden heerlijk doorwandelen zonder ons druk te hoeven maken over de route. De info diende zich altijd aan op het juiste moment, niet te uitgebreid, niet te oppervlakkig. Een ding is jammer: geen edelhert gezien.  Maar wel een beetje door zijn ogen gekeken. Met meer aandacht.